Պատմություն հայոց

«Պատմություն Հայոց» աշխատությունը Մովսես Խորենացու գրած գլխավոր երկն է, հայ միջնադարյան պատմագիտական մտքի գլուխգործոցներից մեկը։ Այն իր մեջ ներառում է բազմաթիվ տեղեկություններ Հայաստանի, հարևան երկրների պատմության, պատմական աշխարհագրության և մշակույթի վերաբերյալ: Այս աշխատությունը մեծ դեր է ունեցել  հայ հասարակական-քաղաքական մտքի, ազգային-քաղաքական գիտակցության ձևավորման մեջ։

 

Հեղինակի հաղորդմամբ «Պատմություն Հայոց» երկը գրվել է իշխան Սահակ Բագրատունու խնդրանքով։ Խորենացին իր աշխատության սկզբում խստորեն քննադատում է հայոց թագավորների և իշխանների «անիմաստասեր բարքը», քանի որ նրանք իրենց ժամանակն ու գործերը գրի չեն առել: Իր աշխատության մեջ Խորենացին ժամանակ առ ժամանակ խոսքն ուղղում է իր պատվիրատուին, կարևորում նրանից ստացած առաջարկությունները կամ մերժում:

 

Իր «Պատմություն Հայոց» երկի շարադրանքը Խորենացին սկսել է Արարչագործությամբ և մեր նահապետ Հայկի կողմից աշխարհի պատմության մեջ առաջին անգամ մղված Անկախության պատերազմով և Խոշապի ճակատամարտով (մ.թ.ա. 2492թ. օգոստոսի 11), որով ոչ միայն իր անկախությունը պահպանեց Հայկյան ազգը, այլև ազատագրվեց բռնակալ Բելի կողմից ստրկացված ամբողջ մարդկությունը։

 

«Պատմություն Հայոցը» կամ «Հայոց Պատմությունը» ընդգրկում է հայ ժողովրդի պատմությունը սկսած հայ ժողովրդի ձևավորումից մինչև 5- րդ դարն ընկած ժամանակահատվածը, այն իր մեջ ներառում է նաև հին հայկական առասպելները (Հայկի և Բելի, Արամի, Արա Գեղեցիկի և Շամիրամի մասին վիպաառասպելական զրույցները, Վահագնի, Տորք Անգեղի, Արտավազդի առասպելները, «Վիպասանք» վիպաշարը և այլն), հեթանոսական սովորույթներ, ինչպես նաև տեղեկություններ հայերի և այլ ժողովուրդների կապի մասին:

 

«Պատմություն Հայոց» աշխատությունը բաղկացած է 3 գրքից՝

Գիրք առաջին- ընդգրկում է 32 գլուխ, կոչվում է «Հայ մեծերի ծննդաբաությունը», այս գլխում մանրամասնորեն ներկայացվում է Հայկ Նահապետի ու նրա սերունդների գործունեությունը, գրքում խոսվում է նաև Արամ, արա Գեղեցիկ նահապետների, Պարույր Սկայորդի, Երվանդ Սակավակյաց, Տիգրան Մեծ թագավորների մասին։ Վերոնշյալ անձիք աչքի են ընկել իրենց քաջությամբ, հայրենասիրական, ազատասիրական ոգով, ինչպես նաև հայության վարկը բարձրացնելու առաքելությամբ:

Գիրք երկրորդ- ընդգրկում է 92 գլուխ, կոչվում է «Միջին պատմություն մեր նախնիների», նվիրված է Արշակունյաց արքայատոհմի պատմությանը և ավարտվում է Հայաստանում քրիստոնեությունը պետական կրոն հռչակելու իրադարձությունների նկարագրությամբ: 

Գլուխ երրորդ- ընդգրկում է 68 գլուխ, ունի «Մեր հայրենիքի պատմության ավարտը» խորագիրը, այն արտացոլում է Տրդատ արքայի մահից հետո Հայաստանի քաղաքական կյանքում աստիճանաբար տեղի ունեցած անկումը՝ մինչև ազգային պետականության կորուստը, ինչպես նաև հայ գրերի գյուտը, Սահակի (439թ.) ու Մեսրոպի (440թ.) վախճանը։

 

Խորենացին իր մատյանն ավարտել է «Ողբով»՝ ներկայացնելով թագավորական տան կործանումը, երկրի թշվառությունն ու իր հոգեկան տառապանքը: «Ողբի» առաջին տողը հայ ազգի սեղմ ու փայլուն գովերգ է, որը վերածվել է թևավոր խոսքի:

է Երկի հնագույն ընդօրինակություններից մեզ են հասել 50 ամբողջական ձեռագրեր, որոնցից 30-ը պահվում են Մատենադարանում: «Պատմություն Հայոց» երկն առաջին անգամ տպագրվել է 1695 թ-ին, Ամստերդամում, աշխարհաբար՝ 1889 թ-ին՝ Խորեն Ստեփանեի փոխադրությամբ:

 

Խորենացու մասին հրատարակվել է  շուրջ 3 հզ. ուսումնասիրություն: 1991 թ-ին մեծ շուքով նշվել է «Պատմություն Հայոց»-ի 1500-ամյակը, միջազգային գիտաժողովներ են տեղի ունեցել Երևանում, Փարիզում, Նյու Յորքում: